Een e-mail midden op een zondagmiddag deed me nadenken over wat me op sommige zaterdagavonden aan het lachen heeft gemaakt. Eigenlijk had ik mijn lach al vermoed, maar ik moet bekennen dat ik na het bovengenoemde elektronische bericht bedachtzamer werd. In de e-mail stond een verklaring van een vrouw die zei dat ze via een humoristisch programma seksueel misbruik tegen werkende vrouwen en gebruikers van metro's en treinen in grote steden aanmoedigde.
De verwijzing was, als je mij toestaat, naar onze lieve en schattige Janete en Valéria van "Zorra Total", vooral wanneer een van hen zegt dat ze wordt "gepest" door een man en de ander, voordat ze haar verdedigt, haar probeert te overtuigen waar ze beter gebruik van kan maken, omdat ‘ze niet mag kiezen’. Het is de moeite waard om te onthouden, zonder de bedoeling te hebben de tv-zender te verdedigen, dat de e-mail niet vermeldt dat de scène meestal eindigt met de vriend die het vermeende slachtoffer beschermt.
De eerste keer dat ik deze twee personages tegenkwam, was ik verrast door wat onmiskenbaar was: de uitstekende vertolking van acteurs Thalita Carauta en Rodrigo Sant'Anna. Daarna bleef ik, nog steeds lachend, nadenken over enkele aspecten die mij vernieuwend leken in het lachwekkende beeld van de verwijfde en/of gemonteerde personen op dit schilderij, vergeleken met andere die al op de Braziliaanse televisie zijn uitgezonden.
Ten eerste bestaat er geen vijandige relatie tussen een vrouwelijk personage en een personage ‘verkleed als vrouw’. Ondanks de spanningen in hun relaties is er een welkome medeplichtigheid tussen hen, inclusief liefdevolle gebaren, te midden van Valéria's spottende en ongeduldige toespraken ("de bunita!"). Het feit dat er geen concurrentie en rivaliteit bestaat tussen de vrouw en, in de ogen van veel kijkers, "een man die zichzelf een vrouw noemt", laten de personages een lijn van andere personages buiten beschouwing waar dit ondenkbaar was. De manier waarop ze zich tot elkaar verhouden, geeft geen aanleiding tot interpretaties die nog steeds in het gewone verstand bestaan: dat diep van binnen verwijfde, niet-heteroseksuele mannen altijd jaloers zijn op vrouwen.
Er is ook geen controle of gewelddadige beperking (als je wilt, homofoob) tegen het homogeoriënteerde personage, noch door andere personages of figuranten in de film, noch door een bij het publiek geliefde presentator. Zelfs geen politieagent, leraar, arts of enige andere vertegenwoordiger van de staat (ambtenaar) verschijnt op het toneel om enig optreden te beschuldigen van degene die, naar eigen zeggen, "vrouw werd". En dat vind ik geen kleinigheid. Want dit is niet wat er dagelijks gebeurt. In de echte wereld weet iedereen die minder discreet is vanuit het oogpunt van seksualiteit en gender waar ik het over heb.
Maar wat mij het meeste bevalt is dat verleiding via lichamen die door de meerderheid als heet, jong, mooi en gewenst worden beschouwd, in deze scène niet op het spel staat. Ook al wordt er over knappe mannen gesproken, de mensen die in het rijtuig beschikbaar zijn, zijn altijd 'niet-hartverscheurende' mannen, die in de slotboodschap niet zijn gedevalueerd omdat ze een lichaam hebben dat niet het lichaam is waarvan ze ons willen overtuigen om te idealiseren. Er is sprake van verleiding buiten wat is gestandaardiseerd als object van verlangen, een bewijs hiervan zijn ook de lichamen van de twee personages die, zonder rekening te houden met Valéria's toespraken tot Janete, nooit op het podium worden afgewezen.
Minimaliseert dit de mogelijke interpretatie dat de situatie geweld tegen vrouwen kan naturaliseren of bagatelliseren? Nee, duidelijk. Maar wat mij het meest interesseert om hier over na te denken, is hoeveel alledaagse en/of mediasituaties niet kunnen worden gezien als alleen maar goed of alleen maar slecht, die uitsluitend onze realiteit reproduceren of uitsluitend transformeren, en die voor 100% de opbouw van een wereld bedreigen die minder gewelddadig is tegen vrouwen. (en verwijfde mensen) of het 100% versterken van de realiteit van grotere vrijheid en gelijkheid.
De uitvoering van gender en de uitingen van een seksualiteit die door velen als ondergeschikt wordt beschouwd, zouden zaterdagavond kunnen worden toegewezen (geïsoleerd). Maar het is onze ochtenden binnengedrongen in een interview gegeven door de acteurs aan "Mais Você" en heeft zelfs het jargon "Ai, como eu tô bandida..." bedacht in de super bekende campagne "Criança Esperança". Pasteuriseerde de humor het schandaal dat aanwezig was in een personage dat ooit een man was en zichzelf een vrouw noemt? Of is dit succes een teken dat er een mogelijkheid bestaat tot identificatie, ook onder kinderen, met het beeld van niet-hegemonistische vrouwelijkheid? Is het mogelijk om een vaak conservatief publiek te identificeren met afgewezen geesteswetenschappelijke ervaringen, ook buiten het ‘kleine scherm’? Kunnen we, zonder naïviteit, het succes van Janete en Valéria gebruiken om, door te lachen, nieuwe referenties te creëren voor het herkennen van beschamende ervaringen buiten de logica van discretie en politieke correctheid?
Er zijn mensen die zeggen dat als je met iets humoristisch wordt geconfronteerd, je óf pretentieloos lacht, óf rationele kritiek en analyses maakt. Voor een vriend kunnen we niet altijd kritisch zijn, anders "verliest het zijn charme" en "worden we erg vervelend". Persoonlijk denk ik niet dat het eenvoudig is om zo'n scheiding te maken, omdat ik denk dat het gevaarlijk is om te lachen om iets dat op het eerste gezicht grappig lijkt. Ik vind het echter ook moeilijk om altijd verbonden te zijn met wat we, door ons gelach, uiteindelijk reproduceren als conservatief en gewelddadig (wat onmiddellijk op onszelf kan terugvallen). Zonder mij te verontschuldigen voor wat velen met minachting hebben gezien, heb ik geprobeerd iets te doen waarvan ik denk dat het nodig is: reflecteren en bekritiseren, terwijl ik plezier heb.
*Tiago Duque is socioloog en heeft ervaring als onderwijzer op verschillende gebieden, van lerarenopleiding tot straatsociaal onderwijs. Milita no Identidade – Strijd voor seksuele diversiteit Groep. Hij denkt en handelt graag mee met degenen die iets nieuws willen doen, op zoek naar een andere mogelijke wereld.
